Fazla mesai, haftalık 45 saatin üzerindeki çalışmalardır. İşçi, İş Kanunu’nda düzenlenen haftalık çalışma süresini aşarak çalışma yaptığı takdirde, bu çalışmasına mukabil fazla mesai ücretine hak kazanır. 4857 Sayılı İş Kanunu, işçinin günlük ve haftalık çalışma sürelerini tanzim etmiştir. Uygulamada sık sık gündeme gelen fazla mesai ücreti bir işçilik alacağıdır. İşçilik alacağının eda edilmemesi halinde işçi, zorunlu arabuluculuk faaliyetinin ardından iş mahkemesinde dava açabilir.
Fazla Çalışma Nedir?
Fazla mesai, bir diğer adıyla fazla çalışma; haftalık 45 saat üzerindeki çalışmayı ifade eder. Bu husus, İş Kanunu m.63’te hükme bağlanmıştır. Dolayısıyla, haftalık 45 saatin üzerindeki çalışmalar fazla çalışma olarak kabul edilir. Haftalık 45 saat çalışma süresi haftanın çalışılan günlerine denk paylaştırılır. Fakat işçi ve işveren, çalışma yapılan günler adına anlaşma yaparak her gün için farklı saatlerde mesai süresi belirleyebilir. Nasıl bir çalışma yapılırsa yapılsın, 45 saatin üzerindeki çalışmaların tamamı fazla mesai kapsamında değerlendirilir.
Günlük çalışma süresi 11 saat ile sınırlandırılmıştır. İşçi, haftalık çalışma süresi olan 45 saatin üzerine çıkmasa dahi günlük 11 saati aşan çalışması adına gün bazında fazla mesai ücretine hak kazanır. Söz gelimi; ara dinlenme hariç tutulmak kaydıyla haftanın ilk günü on dört saat çalışan, kalan beş günde ara dinlenme hariç altı saat çalışan işçi haftalık kırk dört saat çalışmıştır. İşçinin kırk dört saatlik çalışması kırk beş saatin üzerine çıkmamıştır. Ancak gün bazında 11 saat çalışan bir işçi 3 saat adına fazla mesai ücretine hak kazanacaktır.
Fazla mesaide bulunduğunu ileri süren işçi, iddiasını ispat etmekle mükelleftir. İşçi imzasını içeren bordro kesin delil niteliği taşır. Bordonun sahte olduğu düşünülüyorsa, sahte olduğunun yazılı delille ispatlanması gerekir.
Fazla Mesai Ücretinin İspatı
Fazla mesaide bulunan işçi, fazla çalıştığını ispatlamakla mükelleftir. Fazla mesai ispatında yazılı belgeler kullanılabileceği gibi, yazılı belgenin mevcut olmadığı hallerde tanık beyanlarına da başvurulabilir. Fazla çalışmanın ispatı için iş yeri kayıtları, iş yeri iç yazışmaları ve iş yerine giriş çıkışları gösteren belgeler delil niteliğinde kullanılabilir. Yazılı belge noksanlığında ise, tarafların tanık göstermesi mümkündür.
Fazla Mesai Ücreti Hesaplama
Fazla mesai ücreti hesaplama, normal haftalık çalışma süresi olan 45 saati aşan her bir saat üzerinden yapılır. Fakat işçi ile işveren, normal çalışma süresi yerine daha az bir saat üzerinde anlaşma sağlayabilir. Örneğin, işçi ile işveren normal çalışma süresi olarak 40 saat üzerinde anlaşma sağlamışsa, 40 ile 45 saat arasındaki 5 saat, fazla çalışma süresi kapsamında değerlendirilir. Bu takdirde, işçinin haftalık çalışma süresi 45 saati aşmasa dahi 40 saati aşan süreler için normal saat ücretinin %25 zamlı ödenmesi gerekir.
İşçinin bir günde çalışabileceği azami süre 11 saattir. Azami süreyi aşan çalışmalar, haftalık 45 saati geçmese dahi gün bazında fazla çalışma olarak kabul edilir. İşçilerin gece çalışma süresi de sınırlandırılmıştır. Buna göre işçiler 7,5 saatten fazla gece çalışması yapamaz. Gece çalışmasıyla haftalık 45 saati aşmayan bir işçi 7,5 saatin üzerindeki gece çalışması adına fazla mesai ücretine hak kazanır.
Sağlık kuralları nedeniyle günlük azami 7,5 saat ya da daha az çalışılması gerekli işlerde 7,5 saati geçen çalışma süreleri ve 7,5 saatten az çalışılması gerekli işlerde günlük çalışma sürelerini geçen çalışmalar da fazla mesai kapsamında değerlendirilir. Söz konusu çalışmalarda haftalık azami çalışma süresinin aşılması önemli değildir. Zira bu çalışmalar haftalık değil günlük değerlendirilir ve bu şekilde hesaplanır.
Fazla mesai ücretinin oldukça yüksek olması ve uzun bir süre için hesaplanması halinde hakkaniyet indirimi uygulanır. Hakkaniyet indirimi genellikle %30 kabul edilir. Öte yandan, fazla mesainin tanık beyanları yerine işveren kayıtları ve yazılı belgeler ile ispatlanması halinde hakkaniyet indirimi uygulanmadan fazla çalışma ücreti hesaplanır. 4857 Sayılı İş Kanunu’nun 41.maddesi gereğince fazla mesai için %50, fazla çalışma için %25 zamlı ücret ödenmesi gerekir.
Fazla mesai ücreti hesaplamasını daha net ifade edebilmek için somut bir örnek üzerinden ilerleyelim. Örneğin, haftalık 55 saat çalışan ve 10 bin TL ücret alan bir işçinin fazla çalışma ücretini hesaplayalım. Öncelikle, işçinin bir aylık çalışmasının saatlik değerini hesaplayalım. Bunun için, aylık ücretinin 225’e bölünmesi gerekir. İşlemi yaptığımız takdirde işçinin 44,44 TL saatlik ücret aldığı görülmektedir. Fazla mesai gereği %50 zamlı saatlik ücret hesaplanır. Bu da 66,66 TL’ye tekabül eder.
Fazla mesai yapılan toplam saat ile saatlik fazla mesai ücreti çarpılır. Bu takdirde 666 TL fazla mesai ücreti bulunur. Yukarıda ifade ettiğimiz örnekte işçiye ödenmesi gereken fazla çalışma ücreti 666 TL’dir. Fazla çalışma ücretinin vaktinde ödenmemesi durumunda, bankaların uyguladığı en yüksek faiz uygulanarak ödenmesi gerekir.
Fazla Mesai Ücreti Yerine Serbest Zaman
Fazla mesai hakkını haiz işçi, fazla çalışmasına karşılık zamlı ücret yerine serbest zaman kullanabilir. Bu durumda, işçinin fazla çalıştığı her bir saate mukabil bir buçuk saat serbest zaman kullanma hakkı doğar. İşçi ve işveren arasında yapılacak bir sözleşmeyle serbest zaman süresi artırılabilir. Fazla çalışma ücretine hak kazanan ve fakat bunun yerine serbest zaman kullanmak isteyen işçinin bu isteği işverence reddedilemez. Zira bu hak, işçinin seçimlik haklarındandır.
Fazla Mesai Uyuşmazlıklarında Görevli ve Yetkili Mahkeme
Fazla mesai uyuşmazlıkları, iş mahkemelerinin görev alanına girmektedir. Zira fazla mesai ücreti bir işçilik alacağıdır. Fazla çalışma ücretine hak kazanan kişiye ücretinin ödenmemesi yahut kısmen ödenmesi durumunda doğrudan iş mahkemesine başvurulamaz. Zira bu durumda zorunlu arabuluculuk faaliyeti tamamlanmalıdır. Dava şartı olan zorunlu arabuluculuk sonrasında iş mahkemesinde dava açılabilir.
Fazla mesai uyuşmazlığı dolayısıyla arabuluculuk yoluna giden taraflar uzlaşamadığı takdirde davacı, arabuluculuk kapsamında uzlaşı sağlanamadığını gösterir tutanağın aslını ya da arabulucu tarafından tasdik edilmiş bir örneğini, usulüne uygu hazırlanmış dava dilekçesine eklemek suretiyle dava açabilir. İşbu davada, davalının yerleşim yeri veya işin ifa edildiği yer mahkemesi yetkili mahkemedir.
Fazla Mesai Süresi Yıllık En Fazla Ne Kadar Olabilir?
İşçi, bir sene içinde en fazla 270 saat süre ile fazla çalışma yapabilir. İşçi, yıllık 270 saatin üzerinde mesai yapamaz. İş Kanunu’nun bu yöndeki düzenlemesinin temel amacı, işçinin sağlığını, verimini ve performansın muhafaza etmektir. İşçinin yıllık 270 saatten daha çok fazla mesai yapması mümkün olmadığı gibi, işçinin işverence 270 saatten daha fazla mesaiye zorlanması da hukuki değildir.
Fazla Mesai Ücreti Haczedilebilir Mi?
İşçi, İş Kanunu ile hüküm altına alınan sürelerden fazla çalıştığı takdirde fazla mesai ücretine hak kazanır. Fazla mesai ücretine hak kazanan işçinin bu ücretine haciz uygulanamaz. Zira fazla çalışma ücreti, ayni yardım, çocuk zamları ve genel tatil ücretlerinin hacze tabi tutulması mümkün değildir. Fazla çalışma ücretine ilişkin uyuşmazlıkların kısa sürede ve aruz edilen yönde sonuçlanması adına uzman bir iş hukuku avukatından yardım alınması en doğru ve isabetli yaklaşım olacaktır.